ΓΙΑ ΤΟ ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ – Η κινηματογραφημένη μνήμη
Η δύναμη της εικόνας είναι αδιαμφισβήτητη. Εκτός από τη δυνατότητα επηρεασμού είναι μέγιστη η υπηρεσία που προσφέρει στη διατήρηση της μνήμης. Ζωγραφική, φωτογραφία, κινηματογράφος και τηλεόραση εν μέρει, επιβεβαιώνουν το αδιαμφισβήτητο αυτής της δύναμης.
Οι πληροφορίες οι οποίες εμπεριέχονται στις παλαιότερες ταινίες είναι μεγάλη αξίας, αφού έχουν αποτυπώσει το χώρο και τον τρόπο ζωής των ανθρώπων, τα επαγγέλματα, τις κοινωνικές τάξεις, τη μόδα, την αρχιτεκτονική, την πολεοδομία κλπ. Κι αν αυτήν η αποτύπωση στις ταινίες μυθοπλασίας (fiction) δεν αποτελεί το ζητούμενο, το αντίθετο συμβαίνει με τις ταινίες τεκμηρίωσης ή ντοκιμαντέρ. Η διαφύλαξη της μνήμης αποτελεί τη μέγιστη υπηρεσία που προσφέρει αυτό το κινηματογραφικό είδος στις νεότερες γενιές αλλά και στους μελετητές της ιστορίας. Έτσι η αναδίφηση στο παρελθόν, είναι ένας τομέας στον οποίο ειδικεύεται το ντοκιμαντέρ, και είναι κάτι το οποίο απαιτεί επίμονη και επίπονη έρευνα, αναζήτηση των πηγών και φυσικά στη συνέχεια τη συγγραφή του σεναρίου και ό,τι άλλο χρειάζεται για να συμμαζευτεί αυτό το υλικό και να ακολουθήσει η κινηματογραφική διαδικασία. Το τελικό προϊόν θα κριθεί από την τεκμηρίωση και από το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα.
Στη Θεσσαλονίκη πραγματοποιείται κάθε χρόνο το Διεθνές Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ «Εικόνες του 21ου Αιώνα». Στη φετινή διοργάνωση, όπως κάθε χρόνο, είδαμε πολλά και θαυμαστά. Δεν πρόκειται να σταθώ στην επιτυχία του φεστιβάλ ούτε στην εξαιρετική ποιότητα των ταινιών που προβλήθηκαν, πράγματα που μάλλον τα έχετε διαβάσει. Θέλοντας να σταθώ πιστός στον τίτλο του κειμένου, «η κινηματογραφημένη μνήμη», θα γεμίσω το χώρο που μου αναλογεί με αναφορά σε τρία ελληνικά ντοκιμαντέρ.
Ένας Τούρκος στο Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας
Μια σχεδόν άγνωστη ιστορία αφηγείται το ντοκιμαντέρ «Καπετάν Κεμάλ, ο σύντροφος» του Φώτου Λαμπρινού. Και λέω, σχεδόν άγνωστη, επειδή το 2003 η Κυριακή Μάλαμα, στο πλαίσιο της σειράς Εκτός Ιστορίας της ΕΤ-3, είχε παρουσιάσει το ντοκιμαντέρ «Καπετάν Κεμάλ», το οποίο αναφερόταν στο ίδιο θέμα. Ποιο είναι αυτό το θέμα; Ένας Τούρκος, ο Μιχρί Μπελί, 92 ετών σήμερα, ο οποίος το 1947 πολέμησε στο ελληνικό εμφύλιο πόλεμο στο πλευρό των ανταρτών, με το όνομα καπετάν Κεμάλ! Η ταινία του Λαμπρινού προβλήθηκε τον περασμένο Σεπτέμβριο στο Πανεπιστήμιο του Βοσπόρου στην Κωνσταντινούπολη, παρουσία του γηραιού αντάρτη.
Το ενδιαφέρον είναι πως ο Μιχρί Μπελί, μετά τον ελληνοτουρκικό πόλεμο 1919-1922, υπήρξε φανατικός εθνικιστής και εχθρός των Ελλήνων. Κι όμως, το 1947, πέρασε παράνομα στην Ελλάδα και εντάχθηκε στο Δημοκρατικό Στρατό. Πως όμως έγινε αυτό; Ο ίδιος σε συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στον «Παρατηρητή της Θράκης», είπε: «Πρώτη φορά ήρθα στην Ελλάδα το 1932-33, ήμουν μαθητής τότε. Τα χρόνια εκείνα όλα τα κόμματα της Ελλάδας ήθελαν να έχουν φιλικές σχέσεις με την Τουρκία. Ο Βενιζέλος ήταν γνωστός σε όλους. Ήταν η περίοδος της αγάπης τότε. Αυτή συνεχίστηκε και μετά τον πόλεμο.
Επί γερμανικής κατοχής στην Ελλάδα, ο ελληνικός στρατός έκανε μία ηρωική αντίσταση που τους εντυπωσίασε όλους, ακόμη , κι εμάς τους Τούρκους. Αγαπήσαμε όλοι τον ελληνικό λαό που πολέμησε για την ανεξαρτησία του. Στην εκδήλωση που έγινε με έλληνες μαθητές όλοι φώναξαν: ‘Ζήτω η Ελλάδα’. Εγώ δε φώναξα. Ήμουν εθνικιστής τότε. Μετά από δέκα μέρες, 17 χρονών παλικαράκι, την αγάπησα την Ελλάδα και στο τέλος φεύγοντας φώναξα το ‘Ζήτω η Ελλάδα’ σε μία συνάντηση, πιο δυνατά απ’ όλους. Οι λίγες μέρες ήταν αρκετές για να νιώσω την αλλαγή».
Ο καπετάν Κεμάλ, εντάχθηκε στο Τουρκικό Κομμουνιστικό Κόμμα, σπούδασε στις ΗΠΑ με υποτροφία από το 1937 ως το 1941, όπου και αγωνίστηκε για τα δικαιώματα των μαύρων. Στην πατρίδα του διώχτηκε, φυλακίστηκε και εξορίστηκε για τις ιδέες του.
Στην ταινία του Φώτου Λαμπρινού, ο Μιχρί Μπελί επισκέπτεται τη Θράκη με σκοπό να ξαναβρεί τους παλιούς συντρόφους του στο Δημοκρατικό Στρατό. Συναντά όσους από αυτούς είναι ακόμη εν ζωή και οι οποίοι τον θυμούνται με το όνομα καπετάν Κεμάλ. Όνομα που αυτοί του έδωσαν.
14 χρόνια στην παρανομία
Ο Νίκος Κοκοβλής, ο Γιάννης Λιονάκης, η Αργυρώ Πολυχρονάκη, ο Σταμάτης Μαριόλης, η Παγώνα Κοκοβλή και ο Κώστας Λιονάκης βρίσκονταν πολύ μακριά από τη Θράκη. Στην άλλη άκρη της Ελλάδας, στην Κρήτη. Κι αυτοί, όπως ο καπετάν Κεμάλ, πήραν μέρος στον Εμφύλιο μέσα από τις τάξεις του Δημοκρατικού Στρατού. Κι όταν αυτός τελείωσε, επικηρυγμένοι από τις αρχές, παρέμειναν στα βουνά της Κρήτης παράνομοι και κυνηγημένοι μέχρι το 1962. Τότε κατάφεραν και διέφυγαν στην Ιταλία.
Ο Νίκος και η Αργυρώ Κοκοβλή, δύο από τους έξι αυτούς ξεχασμένους αντάρτες, έγραψαν για την περιπέτειά τους στο βιβλίο «Άλλος δρόμος δεν υπήρχε», το οποίο αποτέλεσε έμπνευση για το Σταύρο Ψυλλάκη για να γυρίσει το ομώνυμο ντοκιμαντέρ. Το αποτέλεσμα ήταν μια ταινία για το ‘θαύμα’ της αντοχής των τσακισμένων υπολειμμάτων του Δημοκρατικού Στρατού και την αυτοθυσία των ανθρώπων που τους έκρυβαν τόσα χρόνια. Όπως έχει πει ο σκηνοθέτης μιλώντας στην εφημερίδα «Πυξίδα» των Χανίων, «επιλέξαμε να ασχοληθούμε μόνο με την περίοδο που οι επικηρυγμένοι αντάρτες κρύβονταν στο νομό Χανίων και μέχρι την αναχώρηση των έξι από την Ελλάδα. Η συνέχεια της ιστορίας τους αναφέρεται μόνο επιγραμματικά στην ταινία. Επίσης, από αυτήν την περίοδο (1948-1962) ασχολούμαστε μόνο με τα 6 πρόσωπα που έφυγαν το 1962. Και από αυτά τα έξι, έχουμε ως βάση κυρίως τις μαρτυρίες των τριών από αυτούς που ζουν (Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή και Γιάννης Λιονάκης. Οι υπόλοιποι αναφέρονται ακροθιγώς». Και συνεχίζει παρακάτω: «Όλη η Ελλάδα, ήξερε ή είχε ακούσει μόνο για τους δύο αντάρτες που κρύβονταν στα Λευκά Όρη (Τζομπανάκης-Μπλαζάκης). Πάντα σχεδόν έπρεπε να εξηγώ στους φίλους που με ρωτούσαν ότι υπήρχαν και άλλοι που κρυβόταν καθώς και γιατί παρέμενε άγνωστη η ιστορία τους».
Το ντοκιμαντέρ του Σταύρου Ψυλλάκη, διαφυλάσσει κι αυτό ένα κομμάτι της μνήμης. Σε άλλους θυμίζει και σε άλλους μαθαίνει πως στην Κρήτη, ένα τμήμα του Δημοκρατικού Στρατού, επιβίωσε και μετά το τέλος του Εμφυλίου στην υπόλοιπη Ελλάδα. Και πως οι αντάρτες αυτοί για 14 χρόνια έμειναν στην παρανομία. Κι ακόμη πως οι συνέπειες του Εμφυλίου καθόρισαν για πολλά χρόνια την ιστορία της χώρας μας και, όπως φαίνεται παρά τα περί αντιθέτου υποστηριζόμενα, δεν έχουμε ξεμπερδέψει ακόμη.
Γυναίκες στην αντίσταση και στην εξορία
Στο περυσινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης, η Αλίντα Δημητρίου με τα «Πουλιά στους βάλτους», έβαζε το δάχτυλο επί των τύπων των ήλων. Και όχι μόνον της επίσημης ιστορίας αλλά και της ιστορίας της αριστεράς από την οποία η γυναίκα σχεδόν απουσιάζει, καθώς μας έφερε πρόσωπο με πρόσωπο με τις γυναίκες οι οποίες στρατεύτηκαν στις αντιστασιακές οργανώσεις. Έτσι ένα κομμάτι της Εθνικής Αντίσταση, απέκτησε φωνή μέσα από τις μαρτυρίες των αγωνιστριών οι οποίες μίλησαν μπροστά στο φακό της Αλίντας Δημητρίου.
Όμως η ιστορία δεν τελείωσε με την Αντίσταση, συνεχίστηκε και μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, όταν ο ΕΛΑΣ παρέδωσε τα όπλα και ήρθαν τα μαύρα χρόνια της κρατικής και παρακρατικής τρομοκρατίας. Η Αλίντα Δημητρίου με την ταινία «Η ζωή στους βράχους» δεν κάνει απλά κινηματογράφο, αλλά κάτι πολύ πιο σημαντικό. Προσφέρει στην ιστορική μνήμη, αντιμετωπίζει την κατευθυνόμενη λήθη και δίνει το λόγο στους ανθρώπους που βασανίστηκαν επειδή δεν έσκυψαν το κεφάλι, επειδή είχαν αξιοπρέπεια, επειδή είχαν ιδανικά και πίστευαν σε έναν όμορφο κόσμο. Και είναι υπέροχο να βλέπεις αυτές τις γυναίκες που τόσα τράβηξαν επειδή δε συμβιβάστηκαν, να μιλούν με πάθος, να χαμογελούν αισιόδοξα και να θυμούνται τα βάσανά τους χωρίς μίσος αλλά με τρυφερότητα. Γιατί και η γενναιότητα δεν είναι παρά μια πράξη τρυφερότητας.
Στην ταινία «Η ζωή στους βράχους», τριάντα τρεις γυναίκες καταθέτουν τη μαρτυρία τους για τις διώξεις που υπέστησαν αυτές και οι οικογένειες τους μετά την υπογραφή της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945. Πρόθεση της ταινίας είναι να αποκαλύψει το ρόλο μιας κοινωνικής ομάδας «χωρίς φωνή», ο οποίος αγνοείται από την επίσημη γραπτή ιστορία. Ο νεότερος κλάδος της «προφορικής ιστορίας» ερευνά τις ζωντανές μαρτυρίες των μη επωνύμων, μαζί και τις βιωματικές εμπειρίες τους, για να φωτίσει πληρέστερα το παρελθόν και τις δυναμικές της ιστορίας που δε μπόρεσαν να πραγματοποιηθούν. Στην ταινία αυτή, η ομάδα «χωρίς φωνή» είναι οι Γυναίκες. Γυναίκες που δε διστάζουν να που εάν ξαναγινόταν νέες πάλι τον ίδιο δρόμο θα ακολουθούσαν.
Ιστορική μνήμη, συγκίνηση, πρόσωπα φωτεινά. Το μόνο που έχει να κάνει ο θεατής είναι να χαμηλώσει τα μάτια μπροστά σε αυτές τις απλές ηρωίδες και να ψελλίσει ένα μεγάλο «ευχαριστώ».
Και τελειώνω με το δικό μου «ευχαριστώ» στο Φώτο Λαμπρινό, την Κυριακή Μάλαμα, το Σταύρο Ψυλλάκη και την Αλίντα Δημητρίου γιατί κρατούν ζωντανή τη μνήμη και την Ιστορία. Γιατί αντιστέκονται στη λήθη και την επιχειρούμενη αναθεώρηση της Ιστορίας που οι οπαδοί της χρησιμοποιούν διάφορες σοφιστείες περί εθνικής συμφιλίωσης, σε μια προσπάθεια εξίσωσης του θύτη με το θύμα.
Περιοδικό ΠΛΑΤΕΙΑ – Μάρτιος 2009
Σχολιάστε
Δεν υπάρχουν σχόλια.
Στράτος Κερσανίδης 
Σχολιάστε