Το χρονικό μιας προσφυγιάς
του Στράτου Κερσανίδη
«Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΠΟΛΙΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ ΣΤΗ ΡΟΥΜΑΝΙΑ»
Του Απόστολου Πατελάκη, εκδόσεις Επίκεντρο
Το 2017, κυκλοφόρησε στη Ρουμανία το βιβλίο «Ο Εμφύλιος πόλεμος στην Ελλάδα (1946-1949) και οι έλληνες πολιτικοί πρόσφυγες στη Ρουμανία (1948-1982)» (Razboiul civil din Grecia si emigrantii politici greci in Romania).
Συγγραφέας του βιβλίου, ο καθηγητής Απόστολος Πατελάκης, ο οποίος γεννήθηκε στη Ρουμανία από γονείς πολιτικούς πρόσφυγες.
Η έκδοση εκείνη, ήταν μια προσφορά στην ελληνική πολιτική προσφυγιά του Εμφυλίου και μια σημαντική συμβολή του συγγραφέα ώστε το αναγνωστικό κοινό της Ρουμανίας να μάθει για ένα ιδιαίτερο κομμάτι της ελληνικής κοινότητας στην πατρίδα του. Να μάθει περισσότερα για τους «Έλληνες γείτονες» που συναντούσε καθημερινά στη δουλειά, στην αγορά, στο σχολείο, στη διασκέδαση. Για το πώς και το γιατί βρέθηκαν εκεί και η πατρίδα τους, η Ρουμανία, τους περιέθαλψε, τους φιλοξένησε και τους προσέφερε τα μέσα να ξαναχτίσουν τη ζωή τους.
Όμως ο συγγραφέας, ενώ το βιβλίο του τυπωνόταν και κυκλοφορούσε στη Ρουμανία, ήδη σκεφτόταν και σχεδίαζε την έκδοσή του και στην Ελλάδα. «Με κάποια περισσότερα στοιχεία, τα οποία ενδιαφέρουν τους έλληνες αναγνώστες», μου είχε πει.
Κι έτσι φέτος, στην αρχή του καλοκαιριού κυκλοφόρησε η ελληνική έκδοση για τη οποία ο Απόστολος Πατελάκης είναι –και δικαίως- πολύ περήφανος, υποστηρίζοντας, μάλιστα, πως «είναι καλύτερη από τη ρουμανική έκδοση».
Το βιβλίο «Ο Εμφύλιος Πόλεμος και οι πολιτικοί πρόσφυγες στη Ρουμανία», κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Επίκεντρο και όπως σημειώνει στον πρόλογό του ο Ιάκωβος Δ. Μιχαηλίδης, αναπληρωτής καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας στη Φιλοσοφική Σχολή του ΑΠΘ, «αποτελεί μια ειλικρινή και έντιμη συνεισφορά σε ένα άγνωστο, έως σήμερα, κεφάλαιο της ελληνικής αλλά και της ρουμανικής ιστορίας (…). Η μελέτη του Απόστολου Πατελάκη είναι γραμμένη με το χέρι χιλιάδων πολιτικών προσφύγων, παιδιών της Ελλάδας στη Ρουμανία και τις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες».
Από τη μεριά του, ο Γκεόργκε Ονισόρου (Gheorghe Onisoru), καθηγητής στο Πανεπιστήμιο «Μέγας Στέφανος», στη Σουτσεάβα, διδάκτωρ Ιστορίας και ερευνητής στη Ρουμανική Ακαδημία – Εθνικό Ίδρυμα Σπουδών περί του Ολοκληρωτισμού, σημειώνει: «Η γενιά μου, όσοι γεννηθήκαμε δηλαδή μετά το 1960, θα θυμούνται ακόμα πως ορισμένοι από εμάς είχαμε στο σχολείο Έλληνες συμμαθητές. Τη δεκαετία του ’80 αυτοί θα έφευγαν, χωρίς κανένας να μας εξηγήσει το γιατί. Οι γονείς μας ήξεραν ακόμα πιο τραγικές ιστορίες, που είχαν να κάνουν με ορφανά παιδιά που έφυγαν από την Ελλάδα εξαιτίας του πολέμου και ήλθαν στη Ρουμανία αναζητώντας σωτηρία (…) Κατά τη γνώμη μου, η μεγαλύτερη συμβολή του Απόστολου είναι πως κατόρθωσε να ξεπεράσει το προσωπικό του πάθημα, την προσωπική του εμπειρία, και να καταγράψει στο χαρτί μια ιστορία ειλικρινή, έντιμη και όσο το δυνατό περισσότερο αντικειμενική».
Η αλήθεια είναι πως μέσα από τις σελίδες του βιβλίου αναδύονται ο πόνος και η πίκρα της προσφυγιάς ανάμεικτος με την απορία την οποία συνοδεύει το αναπάντητο «γιατί;». Οι περισσότεροι άνθρωποι ‘έφυγαν’ χωρίς να πάρουν απάντηση ενώ κάποιοι άλλοι προσπάθησαν, καταθέτοντας τις προσωπικές τους εμπειρίες να ανιχνεύσουν μέσα από αυτές, τα ιστορικά γεγονότα και το πώς αυτά επηρέασαν τη ζωή τους. Αυτές οι εμπειρίες, οι προσωπικές μαρτυρίες αποτελούν μια πηγή πληροφοριών για τον Απόστολο Πατελάκη, αλλά δεν μένει μόνον εκεί. Οι πηγές του είναι πολυποίκιλες, προέρχονται από ιστορικά αρχεία, βιβλία και άρθρα που δημοσιεύτηκαν στην Ελλάδα αλλά και στη Ρουμανία.
Στις 390 περίπου σελίδες του βιβλίου, ο συγγραφέας δίνει πολλές πληροφορίες, άγνωστες συχνά, στον έλληνα αναγνώστη. Όπως για παράδειγμα την ανθρωπιστική βοήθεια που προσέφερε η ρουμανική κυβέρνηση στην Ελλάδα την περίοδο 1941-1945. Και το εξαιρετικά ενδιαφέρον έγκειται στο γεγονός πως η Ελλάδα βρισκόταν υπό την κατοχή της Γερμανίας, της Ιταλίας και της Βουλγαρίας, ενώ η Ρουμανία του στρατάρχη Ιόν Αντονέσκου, μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό του Άξονα. Παρόλα αυτά, μετά από αναφορές για την κατάσταση στην Ελλάδα του προϊσταμένου της ρουμανικής διπλωματικής αποστολής στην Αθήνα, Ράντου Αριόν, «κατά την περίοδο 1942-1944 στάλθηκαν από τη Ρουμανία δεκάδες βαγόνια με δημητριακά, τρόφιμα (αλεύρι, μακαρόνια, λάδι, ζάχαρη, λαρδί, μαρμελάδα, μαργαρίνη, ρύζι, φασόλια, φακές κ.α.) που απάλυναν τον πόνο των Ελλήνων».
Κι ακόμη μαθαίνουμε για τη Φλωρίκα, τον πρώτο ελληνικό οικισμό της Ρουμανία ο οποίος χτίστηκε για να φιλοξενήσει πολιτικούς πρόσφυγες.
«Ο τόπος που επιλέχτηκε για την εγκατάσταση των προσφύγων ήταν ιδιοκτησία της οικογένειας Μπρατιάνου (Bratianu) στη Φλωρίκα (Stefanesti) κοντά στην πόλη Πιτέστι (Pitesti – 125 χλμ. ΒΔ του Βουκουρεστίου) ένα από τα καλύτερα οργανωμένα κτήματα (τσιφλίκια) της χώρας. Η οικογένεια Μπρατιάνου ήταν μια οικογένεια πολιτικών ανδρών που έπαιξε σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της νεότερης και σύγχρονης Ρουμανίας. Το τσιφλίκι πήρε το όνομα Φλωρίκα σε ανάμνηση του κοριτσιού του Ιόν Μπρατιάνου που απεβίωσε το 1865, σε ηλικία 3 χρονών».
Ο συγγραφέας περιγράφει τον οικισμό, ότι αποτελούνταν από μερικά μεγάλα κτίρια και το αρχοντικό που είχε 40 δωμάτια. Ιδιαίτερη αναφορά κάνει στη βιβλιοθήκη με τα 30.000 βιβλία, τα οποία όμως κατέστρεψαν οι πρόσφυγες «υπό τις οδηγίες των Ρουμάνων κομμουνιστών».
Αναφερόμενος στην οργάνωση της καθημερινής ζωής των προσφύγων, ο Απόστολος Πατελάκης γράφει για τους Συλλόγους Ελλήνων Προσφύγων, για τις σπουδές και τις δουλειές που έκαναν, για τις κοινωνικές τους σχέσεις.
Διαβάζουμε ακόμη για το ραδιοφωνικό σταθμό Ελεύθερη Ελλάδα ο οποίος εξέπεμπε από το χωριό Σκρόβιστε, 37 χλμ. βόρεια του Βουκουρεστίου, «ενώ το στούντιο λειτουργούσε κοντά στην πλατεία Στάλιν (σήμερα πλατεία Σαρλ Ντε Γκολ), στην οδό Ζντάσνοφ (σήμερα Λεωφόρος της Άνοιξης), σε ένα νεοκλασικό κτήριο στο οποίο κανείς δεν είχε πρόσβαση, πάρα πολύ κοντά στο σπίτι στο οποίο κατοικούσε ο Νίκος Ζαχαριάδης». Ο σταθμός εξέπεμπε μέχρι το 1956, αλλά διέκοψε τη λειτουργία του «κατόπιν αιτήματος των Ρουμάνων ηγετών, αλλά και εξαιτίας των διαμαχών ανάμεσα στα ηγετικά στελέχη του ΚΚΕ».
Από το 1958, όταν η κατάσταση στο κόμμα σταθεροποιήθηκε ο σταθμός με το όνομα πια «Η Φωνή της Αλήθειας», αρχίζει να εκπέμπει εκ νέου αλλά από το Χάλε, κοντά στη Λειψία της Ανατολικής Γερμανίας.
Επειδή όμως η απόσταση από την Ελλάδα ήταν μεγάλη, και δεν ακουγόταν καλά, ξεκίνησε και δεύτερη εκπομπή, το 1959 από το Βουκουρέστι. Με το πέρασμα το χρόνου οι εκπομπές από το Βουκουρέστι πολλαπλασιάζονται και αυξάνονται σε διάρκεια. «Μετά τη 12η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, το Φεβρουάριο του 1968, όπου συντελέστηκε η διάσπαση του κόμματος, ο σταθμός του Βουκουρεστίου παύει να εκπέμπει».
Η διάσπαση του 1968, έλαβε δραματικές διαστάσεις και στη Ρουμανία μεταξύ των πολιτικών προσφύγων. Αποκορύφωμα ήταν η ενέργεια μελών του κόμματος τα οποία τάχθηκαν με το γραφείο εσωτερικού (ομάδα Παρτσαλίδη), να μεταβούν αιφνιδιαστικά στο Σιμπίου, όπου σε μια βίλα φυλάσσονταν τα αρχεία του ΚΚΕ, να τα πάρουν και να τα μεταφέρουν στο Βουκουρέστι στην περιοχή Μπάλτα Άλμπα. Σημειώνει ο συγγραφέας: «Στο Βουκουρέστι ήταν φανερό ότι το ΡΚΚ (Ρουμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα) στήριζε το ΚΚΕ-εσωτερικού, συνεπώς η έδρα του ΚΚΕ-εξωτερικού δεν μπορούσε να παραμείνει εκεί, και με τη βοήθεια του ΚΚΣΕ η έδρα της ΚΕ του ΚΚΕ-εξωτερικού εγκαταστάθηκε στη Βουδαπέστη. Στο 10ο Συνέδριο του ΡΚΚ (6-12 Αυγούστου 1969) συμμετείχε μόνο αντιπροσωπεία του ΚΚΕ-εσωτερικού (Χαράλαμπος Δρακόπουλος και Αντώνης Μπριλλάκης) ενώ το ΚΚΕ-εξωτερικού αρνήθηκε να συμμετάσχει».
Όσα αναφέρω αποτελούν ένα πολύ μικρό δείγμα της τεράστιας δουλειάς που έχει κάνει ο Απόστολος Πατελάκης.
Ο συγγραφέας χωρίζει το βιβλίο του δε δύο μέρη. Στο πρώτο, το οποίο είναι και το μικρότερο (περί τις 50 σελίδες), αναφέρεται στη ρουμανική συμβολή κατά την περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου και τις μεταπολεμικές εξελίξεις στη Ρουμανία.
Στο δεύτερο ασχολείται αποκλειστικά με τους πολιτικές πρόσφυγες, τη ζωή τους και τις πολιτικές ζυμώσεις στις τάξεις τους, αλλά και με την καθημερινότητά τους και τις προσπάθειες επαναπατρισμού τους. Και βέβαια μέσα από όλα αυτά βλέπουμε, έστω και ως αντικατοπτρισμό, τις εξελίξεις στην Ελλάδα αλλά, κυρίως, τις πολιτικές εξελίξεις στη Ρουμανία.
Το δεύτερο μέρος λοιπόν, είναι χωρισμένο σε τέσσερις περιόδους. Η πρώτη από το 1948 ως το 1956, η δεύτερη από το 1957 ως το 1967, η τρίτη από το 1967 ως το 1974 και η τέταρτη από το 1974 ως το 1982.
Αξίζει να πούμε πως στο τέλος υπάρχουν παραρτήματα με βιογραφικά στοιχεία όπως π.χ. για τον Νικολάε Τσαουσέσκου, αρχειακά τεκμήρια, πλούσιο φωτογραφικό υλικό περίπου 30 σελίδων, και τέλος βιβλιογραφία και ευρετήριο ονομάτων.
Τέλος, θα ήθελα να κάνω μια ιδιαίτερη αναφορά στη γραφή του Απόστολου Πατελάκη. Κι αυτό επειδή, ένα πολύ βασικό στοιχείο για να διαβάσει κάποιος ένα ιστορικό βιβλίο, είναι ο τρόπος γραφής. Κατά πόσο δηλαδή ο συγγραφέας θα καταφέρει να το κάνει ελκυστικό, ευκολοδιάβαστο. Η αλήθεια είναι, λοιπόν, πως το βιβλίο διαβάζεται με πολύ μεγάλη ευχαρίστηση. Συνδυάζει τις πληροφορίες, τις ιστορικές γνώσεις με την απόλαυση της ανάγνωσης. Κι αυτό γιατί ο Πατελάκης έχει επιλέξει να μιλήσει στον καθημερινό αναγνώστη και όχι σε κάποιο εξειδικευμένο κοινό.
Πρόκειται για ένα θαυμάσιο βιβλίο Ιστορίας, μνήμης αλλά ταυτόχρονα είναι και μια κατάθεση ψυχής από τον ίδιο το συγγραφέα. Γιατί γράφοντας αυτό το εξαιρετικό βιβλίο μιλά και για τον ίδιο του τον εαυτό, για την προσωπική του ιστορία και την ιστορία της οικογενείας του. «Γεννήθηκα στη Ρουμανία στην πόλη Κραϊόβα το έτος 1951 σε μια οικογένεια πολιτικών προσφύγων που κατέφυγαν εκεί μετά τη λήξη του Εμφυλίου», είναι οι πρώτες λέξεις της προσωπικής του κατάθεσης με την οποία ξεκινά το βιβλίο. Και συνεχίζει γράφοντας για τα παιδικά του χρόνια, τις αναμνήσεις του στην πόλη που γεννήθηκε, τους ανθρώπους που γνώρισε, τις σπουδές του, τη δουλειά του ως εκπαιδευτικός. Και τον επαναπατρισμό του, το 1979, σε ηλικία 28 ετών, για τον οποίο σημειώνει: «επαναπατρίστηκα με τη σύζυγό μου και την κόρη μας και εγκατασταθήκαμε στη Θεσσαλονίκη όπου υπήρχαν περισσότερες ευκαιρίες εύρεσης δουλειάς. Η μετάβαση από τη μια χώρα στην άλλη, ακόμη κι αν γίνεται επίσημα, αποτελεί έναν βίαιο αποχωρισμό με αφάνταστες συνέπειες. Είναι σαν να ξεριζώνεις ένα δέντρο και να θέλεις να το ξαναφυτέψεις σε άλλο μέρος. Άλλο πολιτικό σύστημα, άλλος πολιτισμός, γλώσσα, παραδόσεις, η εύρεση μιας θέσης εργασίας, η απώλεια των αγαπημένων φίλων και πολλά άλλα. Κατά κάποιον τρόπο η ιστορία επαναλαμβανόταν(…)».
Ιστορία πικρή η ιστορία της προσφυγιάς. Πολύ όμως φοβάμαι πως δε θα σταματήσει όσο υπάρχουν άνθρωποι…
Συγχαρητήρια στον Απόστολο Απόστολο και ένα μεγάλο προσωπικό ευχαριστώ γιατί, κάπου μέσα στις σελίδες του βιβλίου του, βρήκα και ένα μικρό, πολύ μικρό κομματάκι της δικής μου ζωής.
Στράτος Κερσανίδης 